Ternua
Ternua Kanadaren parean dagoen uharte zabal bat da. Ipar-amerikar kontinenteko ekialdeeneko partea da, eta – itsas korronteak lagun – lurralde horietara iristeko sarbide historiko nagusietariko bat europar itsasturientzat. Euskaldunak han lehorreratu ziren XV edo XVI. mendeen inguru (segurki bikingoen ondotik, eta bretoiak baino lehen), eta beren aztarnak han utzi zituzten.
Bakailaoa arrantzatzera eta euskal balea ehizatzera etorriak, kanpamenduak uharte hartan eraiki zituzten tornua lantzeko (bakailaoa gazitu, balea zatikatu) eta lekuko biztanle batzuekin harremanak lotu zituzten (Innu, Mikmaq eta Irokes), zeinekin pixkanaka algokin-euskara garatuko duten, elkar-ulertzea erraztuko duen pidgin bat. Inuitez, aldiz, ahal bezain urrun geldituko dira, praktika kanibalak lituzketelakoan (Ternuan dire salbaiac / Eta Izquimaü etsaiac / guiça bestia cruelac / hillic jaten Mariñelac.)
Euskaldunen presentziak uhartearen toponimia markatuko du ere, Carte basque de l’isle de Terre Neuve, de la Cadie et Canada [Ternuako uhartea, Akadia eta Kanadako euskal mapa] XII. mendeko mapak erakusten duen bezala, eskualde hartako portu andana batek euskarazko etimologia daukate. Gaur ere, izen batzuk – edo erro batzuk – geratzen dira. (Bay of Biskay, Port au Choix [Portutxoa], Port-à-port [Opor-portu], île-aux-basques…)
![]() |
Carte basque de l'isle de Terre Neuve, de la Cadie et Canada - http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b59703241/ |
![]() |
“Carte basque de l'isle de Terre Neuve, de la Cadie et Canada” zati bat Ternuako toponimian euskaldunen presentzia markatzen duena: baya edera, aingurachar, barbotcilho, Ollicilho… |
Ternuarako espedizioak maiz egiten baziren, gehienetan emankorrak, eta noiztenka Islandiarakoak baino arazo gutxiagorekin (non euskaldun bat ikustean erailtzeko baimenak iraun duen 1615etatik 2015era), Ternua beti izanen da euskaldunentzat erbestea, lanjerra eta familiaren uztearen lurra.
Recueil de quelques pièces de vers anciens et nouveaux, 1798 [Bertso zati zahar eta berrien bilduma, 1798]
![]() |
Itsasoaren beldur hori, mendez mende euskaldunen buruan egoki dena, marinelen kantuen bidez adierazi da.
Baionako Euskal Museoko bildumetan, aurki daiteke kantu kaiera ttipi bat, osoki eskuz idatzia, XIX. mende hastapenekoa. 1798ko beste konpilazio lan baten kopia bat da, XIX. mende hastapeneko lan batzuekin emendatua (1802, 1807, 1808). Bilduma horrek hogeita hamar bat kantu edukitzen ditu, herrikoi gisa aurkeztuak, eta gehienez anonimoak, nahiz eta noiztenka autore baten izena, eta bereziki Bernard Larréguy apezarena agertzen den.
Aipatutako gaiak biziki anitzak dira, erlijioari lotutako testuak badira, Luis XIV.aren omenezko kantu bat (Guerlaco coplac, Louis XIV), 39 bertso aholku emazteak edertzeko (andreen aphainduraz) edo Larrun mendiari buruzko omenaldi bat (Larrunen, Bazkal-ondoco deserta).
Lehen hiru testuak, aldiz, aparte dira. Partiada tristea, Ternuara, Itsasoko Perilak (Bide luzea ternuarat ere deitua izan dena eta Ternuako Penak kantuek trilogia bat osatzen dute – edo kantu bakarra hiru partetan – Ternuara buruzko bidaiei buruz.
Lehenak (Partiada tristea, Ternuara) abiatzearen bihotz urradurak aipatzen ditu, marinelak familia kaian utzi behar duelarik (Partitcen da Mariñela, / Bihotcean triste dela; / gomendatcen Jaincoari, / Adios dio Mainadari.), jakin gabe noiz itzuliko den, jakin gabe egun batez itzuliko den ere. (Mariñela partitu da / Seculacotz beharbada / haiñitz dohaz Seculacotz / hill berria ethortcecotz.)
Bigarrenak (Itsasoko Perilak) urratsez urrats kontatzen du marinela eta senideen beldur handiena: ontzia inarrosten duena, hondarazi arte, marinelak hilez. (Urac non berma ez du / Ez aireac nondic lothu; / untciac ez cimenduric / han ezda salbamenduric.)
Hirugarrenak (Ternuako Penak) Ternuako uhartean bertan marinelek egunero bizi zutena kontatzen du: ezin biziko lur bat (Ternua da mortu hotza / Eremu trizte arrotza / Laboratcen ez den lurra, / Neguan bethi elhurra.) zeinetan marinelek akituaren akituraino lan egiten zuten (Gaü egunez lanez asse / neurrimenduz bethi gosse / galdu jateco astia / loa dute garastia.). Deskribapen biziki latz horrek eskuizkribuan agertzen den data baina anitzez zaharragoa ematen du.
![]() |
Eskizkributik ahozko tradiziora.
Eskuizkribu horrek bi mende beha egon behar izan du, eta Patri Urkizuren laguntza, argitaratua izan aitzin, 1987an, Bertso zahar eta berri zenbaiten bilduma (1798) tituluarekin.
Aldiz ez da mende horietan bere garaikide edo ondokoengandik ezezaguna egon. Ternuari buruzko hiru testuak, adibidez, Agosti Xahoren eskuizkribuetan agertzen dira, kantuak biltzen zituelarik Ariel kazetan agertzeko eta antologia baten prestatzeko. Antologia hori luzaz argitaratu gabe egon zen, hor ere Patri Urkizuren esku kolpea lortu arte (Agosti Chahoren kantutegia, Susa, 2006).
Kantari eta musikari andana batek testu horiek, eta bereziki itsasoari buruzko trilogiakoak, musikatu ditu. Aipa dezakegu Karidadeko Benta taldea, zeinen Jon Maia kantariak Apaizac Obeto abenturan parte hartu zuen. Garai hartan sortutako kantuak hiru olerkien testu zatiak biltzen ditu:
Berrikiago, Tadusak taldeak Bide luzea Ternuarat kantua zabaldu du, zeintan Itsasoko Perilak testuaren (kasik) bertso guziak agertzen diren:
Dokumentu numerikoa
Numerizatutako dokumentua Bilketan aurki dezakezu: http://gordailu.bilketa.eus/notice.php?q=id:196098
Transkripzioa
Partiada tristea, Ternuara / Triste départ, pour Terre-Neuve
1/ Partitcean Ternuara, Uncia prest da Belara: Berga haut dago arradan, Dembor onaren paradan. |
En partance pour Terre-Neuve, Le bateau est prêt à la voile : Le mât dressé dans la baie, En attente du bon moment. |
2/ Churi garbi ceru gaiña, Itsasoac eder maina: Haice ona belaraco, Dembor ona partitceco. |
Le ciel d’un blanc clair, La mer d’un aspect clair : Un bon vent pour la voile, Un bon moment pour partir. |
3/ Untcitic artilleria, Athean mandataria, Embarg hadi mariñela, Untciac daguien bela. |
Du bateau l’artillerie, A la porte le mandataire, Embarque-toi marin, Que le bateau fasse voile. |
4/ Partitcen da Mariñela, Bihotcean triste dela; gomendatcen Jaincoari, Adios dio Mainadari. |
Il part le marin, Le cœur triste ; Il se recommande à Dieu, Il salue sa famille. |
5/ Adios Aita, adios, Ama, Behar handiac narama: neure Buraso, caharrac, cuen hasteco beharrac. |
Au revoir papa, au revoir maman, Une grande nécessité m’emporte Mes vieux parents, Le besoin de vous nourrir. |
6/ Adios neure Emastea, Esposa maite gastea; tristea dut partiada, Seculacotz, behar bada. |
Au revoir, ma femme. Ma chère jeune épouse ; Je suis triste de partir, Peut-être pour toujours. |
7/ Alabainan goan behar naiz, Munduan bicico banaiz, nic behar dut irabaci, neurequin Mainada haci. |
Je dois pourtant partir, Car je vivrais dans le monde, C’est à moi de gagner, De quoi nourrir ma famille. |
8/ Bici beharrez bicia Benturatcen dut gucia; Bici ustean hiltcera, Banoha hirriscatcera. |
Quitte à vivre sa vie Je mise tout ; Je vais prendre le risque De mourir en croyant vivre. |
9/ Itsasoac nau bicitcen harc berac nau ni icitcen bici laburra emanen guero berac eramanen. |
C’est la mer qui me fait vivre C’est elle-même qui me fait peur Elle me donnera une vie courte Puis c’est elle qui m’emmènera. |
10/ Adi neure haur chumeac seme alaba maiteac; galtcen baducue aita, ama alarguna maita. |
Écoutez mes humbles enfants, Ma chère progéniture ; Si vous perdez votre père, Aimez votre mère veuve. |
11/ Adi neure haurrideac, adi Etcheco Jendeac, othoitz nitaz Jaincoari, dudan, amorez guidari. |
Écoutez mes frères et sœurs, Écoutez ceux de chez moi, Priez Dieu pour moi, Et dans le doute, garder l’amour comme guide. |
12/ Adi Aitac Semeari Adi amac umeari Adi bere Emasteac nigarretan haur gasteac. |
Écoutez ce que le père dit au fils Écoutez ce que la mère dit à l’enfant Écoutez ce que dit l’épouse Le jeune enfant en pleur. |
13/ Neure senhar maite ona Etchean behar guicona Seculacotz gal beldurrez Adi darotçut nigarrez. |
Mon mari bien aimé J’ai besoin d’un homme à la maison De peur de te perdre pour toujours Je t’écoute en pleurant. |
14/ Jaunac digula gracia Salboric Jende gucia arribatceco biciric biaian irabaciric. |
Que Dieu nous donne la grâce Le salut pour tous, De pour arriver en vie En ayant gagné lors du voyage. |
15/ Mariñelen Emasteac haiñitcac Senhar gabeac goizean dena Senhardun Egun berean alargun. |
Les femmes de marins Nombreuses dans maris Le matin totalement épouse Veuve le jour même. |
16/ Mariñelac maiñadari Maiñadac mariñelari adio erran eta parti maiñada uzten nigarti. |
Le marin à sa famille La famille au marin Dire au revoir et partir En laissant la famille en pleur. |
17/ Burasoec Seme ona Esposac bere guiçona haurrec ere bere aita ala galtcea min baita! |
Les parents leur bon fils Les épouses leur homme Les enfants leur père Que c’est dur de les perdre ainsi ! |
18/ Mariñelac bicia motz guti Sortcen cahartcecotz guehienac Gastetican badoaci mundutican. |
Le marin a la vie courte Peu naissent pour vivre vieux La plupart partent jeunes De notre monde. |
19/ Etchean beharrenean Calte dadigutenean Orduban galtcen guiconac maiñada haz çaike onac. |
Quand l’extrême nécessité Frappe nos maisons C’est alors que les hommes se perdent Famille, grandissez bien. |
20/ Mariñela partitu da Seculacotz beharbada haiñitz dohaz Seculacotz hill berria ethortcecotz.. |
Le marin est parti Peut-être pour toujours Beaucoup partent pour toujours Et seule l’annonce de décès revient. |
Itsassoco Perillac / Les périls de la mer
1/ Contchatic doha untcia han Compañía gucia Ternuarat badohaci Cerbait nahiz irabaci. |
Le bateau sort de la baie. dessus toute la compagnie va à Terre-Neuve espérant gagner quelque chose. |
2/ Bide luce Ternuarat Itsasoa çabal harat Cubiric Ez passatceco Mariñelen Salbatceco. |
La route est longue jusqu’à Terre-Neuve Il n’y a pas de pont Pour traverser la mer Pour sauver les marins |
3/ Itsasoaren gañean untci tçar baten menean Mariñelac hirriscuan herioaren Escuan. |
Sur l’océan Entre les mains d’un frêle bateau Les marins en danger Entre les mains de la Mort. |
4/ Haice largoz badoaci cabalerat irabaci Itsasoan barna urrun beguiz ecin ikhus Larrun. |
Ils voguent à grand vent Gagnant le large Profondément dans la mer Perdant la Rhune des yeux. |
5/ Han Jotcen ditu contrestac Bendebal haice Tempestac, dembora gaistoa sartcen gabitaco biac hartcen. |
C’est là que les frappes les contraires La tempête de vent d’ouest Que rentre le mauvais temps Prenant les deux hunes du navire. |
6/ Ceru gucia Isuri babaçuca eta uri Mariñelac trempatuac hotz handiac Jelatuac. |
Tout le ciel c’est déversé Grêle et pluie Les marins trempés Gelés par les grands froids. |
7/ Bela guciac harturic belatchoa anecaturic untcia badoha seguiz itsasoa handieguiz. |
Toutes les voiles prises La petite voile trempée Le vaisseau continue de l’avant Sur une mer trop grosse. |
8/ Gaü beltzean Ilhunbean untcia tormentapean aparaillua deseguin Illhunez deus ecin eguin. |
Dans les pénombres de la nuit noire Le vaisseau dans la tempête Appareillage défait Rien n’est faisable dans le noir. |
9/ Elementac badarontsa Itsasoac habarrotsa haice tempesta uchia da Itsasoan Mascarada. |
Les éléments se déchainent La mer rugit furieusement La tempête de vent gronde Une mascarade sur la mer. |
10/ Furacanaren furia Ifernuco iduria Satan beltcac darabilla untcien galtcen dabilla. |
La furie de l’ouragan A l’image de l’enfer dirigé par le Satan noir tente de couler les bateaux. |
11/ Mariñelac harrituac trompea jotcen unhatuac gabetu indar guciez etsitu bere biciez. |
Les marins terrifiés Lassés de jouer de la trompe Vidé de toutes forces Désespèrent pour leur vie. |
12/ Uhaiñec untcia joca gora behera saltoca eta branca pulunpuca Costadua arrolaca. |
Les vagues frappent le vaisseau Sautant en haut et en bas Submergeant la proue Déviant sans cesse la bordée. |
13/ Uhiñ baten bizcarrean bi uhiñen hondarrean tirabira badabilla untciac aguertzen guilla. |
Sur la crête d’une vague Au fonds de deux autres Les tiraillements vont et viennent Le vaisseau montre sa quille |
14/ Bere mastac galdu dira untcia motz da guelditu Itsasoac hautsi lema trebes galtcerat darama. |
Il a perdu ses mâts Le vaisseau est resté en berne Le timon brisé par la mer Va le perdre en travers |
15/ Uhin hautsiac gañetic iragaten trebesetic mariñelac erorica untci ascan iguerica. |
Par-dessus les vagues brisées Traversant de biais Les marins trébuchant Nagent dans la cale sèche. |
16/ Coartera dio eraman Costadua barnat eman gain gucia arrasatu untci çolera urratu. |
Il lui a emporté le gaillard Mis la bordée vers le fond Arasé toute la couverture Déchiré le fond du navire |
17/ Gaiñeco çubia hautsi ura tillaperat jautsi tillapean ura gora untcia doha ondora. |
Le pont supérieur est cassé L’eau est descend dans la carène L’eau monte dans la carène Le vaisseau sombre. |
18/ Mariñelac billuciac luçatu nahiz biciac uhiñpean iguerica untci pusquei atchiquica. |
Les marins nus Voulant prolonger leur vie Nagent sous les vagues Accrochés à des morceaux de bateaux |
19/ Urac non berma ez du Ez aireac nondic lothu; untciac ez cimenduric han ezda salbamenduric. |
L’eau n’offre rien sur lequel s’appuyer L’air rien auquel s’accrocher Le bateau n’a pas de fondation Là il n’y a pas de salut. |
20/ Mariñelaren bentura Itsasoan sepultura Seculaco bere fiña Etcheraco berri miña. |
Le destin des marins Est une sépulture dans la mer Sa fin définitive La triste nouvelle pour les siens. |
Ternuaco penac / Les tourments de Terre-Neuve
1/ Untci batcu Salbaturic Itsasoa passaturic arribatu Ternuarat behar doten Portutarat. |
Quelques vaisseaux sauvés Ayant traversé la mer Arrivent à Terre-Neuve Au port désiré. |
2/ Ternua da mortu hotza Eremu trizte arrotza Laboratcen ez den lurra, Neguan bethi elhurra. |
Terre-Neuve est un désert froid Un triste pays étranger Une terre qui ne se cultive pas, En hiver toujours de la neige. |
3/ Han oihan, sasi handiac Larreac eta mendiac harri, arroca gogorrac lur agor eta idorrac. |
Là-bas forêt et broussailles Monts et pâturage Pierre, rochers rugueux Terres arides et sèches. |
4/ Han otsoac Eta hartçac basoco beztia gaitçac alimalien herria, deserto icigarria. |
Là-bas loups et ours Énormes bêtes sauvages Un pays d’animaux Un désert terrifiant. |
5/ Ternuan dire salbaiac Eta Izquimaü etsaiac guiça bestia cruelac hillic jaten Mariñelac. |
A Terre-Neuve il y a des sauvages Et des esquimaux hostiles Des bêtes humaines cruelles Qui mangent les marins qu’ils ont tués. |
6/ Barbarian bicitcea galeretan çahartcea Ez da pena guehiago Ternuan ez gutiago |
Vivre en Barbarie Vieillir dans les galères Ne sont pas des peines pires Terre-Neuve n’est pas mieux |
7/ Hango lanac Eta penac akhabatcen ez direnac lan bat eguin duteneco Milla baituzte hasteco. |
Les travaux et peines de là-bas Sont de ceux qui ne finissent pas Pour un travail terminé Il y en a mille à commencer. |
8/ Egunaz ezda pausuric Ez gabaz errepausuric trabailluan bethi presa lana garai ecin sessa. |
Il n’y a pas de pause en journée Pas de repos la nuit Travailler toujours en hâte Sans pouvoir s’arrêter |
9/ Ecin gueldi, hari behar bethi egun, bethi bihar astelegun gucietan besta eta igandetan. |
Impossible de s’arrêter, il faut y aller Toujour aujourd’hui, toujours demain Tous les jours de la semaine Les fêtes et les dimanches. |
10/ Gaü egunez lanez asse neurrimenduz bethi gosse galdu jateco astia loa dute garastia. |
Nuit et jour rassasiés de travail Toujours affamés de nourriture Ayant perdu le temps de manger Le sommeil leur est cher. |
11/ Han ezda behar naguiric Ez gueçurrez den eriric, han daquite eraguiten alferra fetcho eguiten. |
Là-bas il ne faut pas de fainéant Pas de faux malade, Là-bas ils savent très bien Faire d’un fainéant un vaillant. |
12/ Camaiñan dago eria triste errain eroria; nihorc ezdu urricari, Ceren ezden lanean hari. |
Le malade est sur la paillasse Affalé, étendu tristement ; Personne ne compatit Puisqu’il ne travaille pas. |
13/ Uda lucean Ternua Mariñelen ifernua herrian parabisua, bai azquen errepausua. |
Durant le long été Terre-neuve Est l’enfer des marins Le paradis est au pays, Ainsi que le dernier repos. |
Bibliografia
- Bertso zahar eta berri zenbaiten bilduma (1798), Patri Urkizu, Ed. Durangoko udala, 1987
- Aurélie Arcocha-Scarcia. "Ternuaco Penac" deitu idazkiaz zenbait ohar. Lapurdum Revue d'études basques, Centre de recherche sur la langue et les textes basques UMR 5478, 1998, pp.103-123.
- Agosti Chahoren kantutegia, Patri Urkizu, Ed. Susa, 2006
- Poesia vasca, antologia bilingüe, Patri Urkizu, Ed. UNED, 2009